„Każdy nauczyciel prawdopodobnie od czasu do czasu wątpi w sens swoich starań. Po pierwsze, często ogarnia go rozpacz, gdy widzi, jak niewiele uczniowie chłoną i zapamiętują. Po drugie, czasem sam się zastanawia, czy tematy, które zgodnie z planem nauczania ma do przerobienia, są rzeczywiście tak istotne, jak usiłuje mu się to wmówić poprzez preambuły wytycznych, mądre książki o przykładowym nauczaniu oraz zagadkowe hasło, jakim jest »wykształcenie ogólne«. Świadomość, że oba punkty są ze sobą mocno związane, jeszcze pogłębia to nieprzyjemne uczucie, gdyż nie widzi on wyjścia z sytuacji i tylko bezsilnie cierpi z powodu dysproporcji zaistniałej między jego mozolną pracą a jej nędznymi efektami”.
Nauczycielska profesja niewątpliwie cechuje się poważnymi sprzecznościami osadzonymi głęboko w jej charakterze i specyfice. Niezliczone wymagania i oczekiwania, zarówno ze strony społeczeństwa, jak i przełożonych, często stoją w sprzeczności, czyniąc z próby zrealizowania tych oczekiwań działalność chaotyczną, stresogenną, z ograniczonymi szansami na powodzenie. Co więcej, owe wysokie wymagania i oczekiwania nie są aktualnie skorelowane z właściwym dla tego zawodu statusem społecznym, a także ze statusem ekonomicznym. Nauczyciele w Polsce, jak podkreśla Stanisława Tucholska, mają wiele uzasadnionych powodów do krytycznej oceny swojej kondycji, wynikającej z warunków ich pracy i uposażenia. Badania empiryczne dowodzą, że niedostateczne wynagrodzenie za wykonywaną pracę jest dla zdecydowanej większości pedagogów istotnym czynnikiem stresogennym oraz źródłem największych frustracji nauczycieli. Nic zatem dziwnego, że w ostatnim czasie coraz częściej przedmiotem badań i analiz psychologiczno-pedagogicznych jest syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli.
Nauczyciele stanowią wyodrębnioną i w miarę homogeniczną grupę zawodową. Zawód ten jest zawodem społecznym, a zatem odbywa się za pośrednictwem bliskich kontaktów interpersonalnych, a jego nadrzędnym celem, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami, jest praca na rzecz dobra uczniów. Wysoko wykwalifikowana kadra nauczycielska, posiadająca odpowiednią motywację do pracy, stanowi jeden z warunków jakości kształcenia dzieci i młodzieży. Nauczanie jest także przedsięwzięciem moralnym. Dbałość nauczycieli o uczniów realizuje się we wzajemnych kontaktach, których nawiązywanie i podtrzymywanie wymaga wrażliwości i troski, a zapewnienie odpowiedniej ich jakości staje się moralnym obowiązkiem nauczyciela. Prowadzone przez Wandę Dróżkę analizy materiałów autobiograficznych, dostarczonych przez tak zwane średnie pokolenie polskich nauczycieli, ujawniają swoiste „rozdroże wartości”, na którym znajduje się wielu nauczycieli. „Pragmatyzacja mentalności” uczestników procesów edukacyjnych, implikująca daleko idącą marginalizację humanistycznych i wychowawczych funkcji szkoły oraz degradację roli nauczyciela, polegająca na odmówieniu mu wpływu formacyjnego na ucznia sprawia, że nauczyciel staje się kimś w rodzaju „narzędzia”, za pomocą którego uczeń ma osiągnąć swój materialny sukces. „Narzędzia” służącego także do „ekonomicznego sukcesu szkoły” oraz „produkcji sprawnych konsumentów i użytkowników technologii”. Wanda Dróżka zauważa, że sytuacja ta rzutuje na sferę aksjologiczną relacji nauczyciel – uczeń, sferę wychowania, które często przypomina raczej walkę ucznia z nauczycielem niż dialog zorientowany na rozwój ucznia. Nauczyciel, zwłaszcza przez młodzież gimnazjalną, często postrzegany jest jako wróg. Taki stan jest niebezpieczny z wielu względów, choćby z uwagi na ograniczanie możliwości dalszego profesjonalnego rozwoju nauczyciela. Wprawdzie nie brakuje głosów, że nauczycielstwo jest powołaniem, swego rodzaju darem, czymś, co się po prostu ma lub nie, i czego nie można się nauczyć, niemniej jednak twierdzenie to trudno obronić. Każda profesja związana jest z trzema obszarami: specjalistyczną wiedzą, autonomią i odpowiedzialnością. Niektórzy uważają, że nauczyciele nie posiadają żadnej wiedzy o swoim zawodzie, inni zaś udowadniają, że w ostatnim czasie widać coraz wyraźniej charakterystyczną dla tego zawodu wiedzę i przekonania.
Niewątpliwie jednak, jak zauważa Robert J. Marzano, „spośród wielu elementów, takich jak dobrze wyartykułowany program szkolny czy bezpieczne i uporządkowane środowisko kształcenia, jeden czynnik jawi się jako najbardziej znaczący dla kondycji konkretnej szkoły i jej wysokiej efektywności – to nauczyciele w tej szkole”. Nie bez znaczenia jest przy tym to, co ci nauczyciele myślą o szkole, procesie poznania i o swojej roli w tym procesie. Jak postrzegają swój zawód i siebie samych w tej profesji.
Przedmiotem zainteresowania uczyniłyśmy więc opinie nauczycieli szkół gimnazjalnych o swoim zawodzie oraz opinie na temat siebie w roli nauczyciela. Dodatkowo chciałyśmy ustalić, w jakim stopniu wyrażane przez nauczycieli opinie są zróżnicowane w zależności od płci badanych, stażu pracy i województwa, w którym prowadzone były badania. Skoncentrowałyśmy się na nauczycielach szkół gimnazjalnych z tego względu, że szkoły te niemal od początku reformy w 1999 r. są przez wielu krytykowane, wręcz „napiętnowane” jako miejsca przynoszące młodzieży i systemowi więcej szkody niż pożytku. Opinia publiczna, analizując kondycję gimnazjów, nie stroni od konkluzji, że uczniowie tych szkół, będący w trudnym rozwojowo i wychowawczo okresie życia, sprawiają swoim zachowaniem najwięcej różnorodnych kłopotów, z którymi nauczyciele zupełnie sobie nie radzą.
Prezentowane wyniki badań stanowią niewielki fragment wstępnych badań dotyczących klimatu i kultury szkół gimnazjalnych w percepcji nauczycieli.

Metoda i procedura badania
Charakterystyka badanych nauczycieli
W badaniu wzięło udział 74 nauczycieli z pięciu szkół gimnazjalnych z województwa podkarpackiego (3 gimnazja) i mazowieckiego (2 gimnazja). Badani to osoby w wieku od 25 do 59 lat (średnia wieku badanych: 42,29), 46 to kobiety (62,2% całej próby), a 25 – mężczyźni (33,8%), 3 osoby nie podały informacji o swojej płci. Wszyscy nauczyciele mają wykształcenie wyższe (na poziomie inżyniera/licencjatu: 5,5% badanych, na poziomie magistra: 94,5%). Staż pracy badanych wynosi od 3 do 34 lat. Większość badanej próby stanowią nauczyciele z najwyższymi stopniami awansu zawodowego, tj. nauczyciele dyplomowani (61,1%), następnie mianowani (26,4%), co pozwala uznać ich za grupę z dużym doświadczeniem zawodowym. 15,3% badanych nauczycieli pracuje dodatkowo w innej szkole gimnazjalnej, a 23,6% w szkole podstawowej. Prawie co czwarty (23,9%) udziela prywatnych lekcji (korepetycji).

Przebieg badania
W badaniu wykorzystano kwestionariusz ankiety składający się z 16 twierdzeń uwzględniających opinie o zawodzie nauczyciela oraz kwestionariusz informacji o nauczycielu, dzięki któremu uzyskano dane charakteryzujące społeczną sytuację nauczyciela (m.in. płeć, wiek, staż pracy, itp.). Jak zostało wcześniej zasygnalizowane, podjęta problematyka stanowi fragment większego projektu badawczego. Ankiety dotyczące opinii nauczycieli dołączone były do narzędzi diagnozujących klimat organizacyjny i kulturę szkół gimnazjalnych, tworząc wraz z nimi pakiet narzędzi przeznaczony dla każdego nauczyciela.
Badanie przeprowadzono w szkołach gimnazjalnych za uprzednią zgodą dyrektorów placówek. Ankiety dostarczono do szkół w kopertach, do samodzielnego wypełnienia przez wszystkich nauczycieli danej placówki w dogodnym dla nich czasie. Przed przystąpieniem do wypełniania ankiet nauczyciele zostali poinformowani, że badanie jest całkowicie anonimowe i dobrowolne, a jego wyniki posłużą wyłącznie celom naukowym (taka informacja była również zamieszczona w kopertach). Po dwóch tygodniach ankiety były odbierane ze szkół. Z dostarczonych 88 zestawów wypełnione kwestionariusze w zaklejonych kopertach zwróciło 74 nauczycieli, co stanowi 84% badanej próby.
Prezentacja wyników i ich analiza
Struktura prezentacji rezultatów badania ankietowego odzwierciedla narrację przedstawioną we wprowadzeniu. Zawarto w niej kolejno: opinie badanych nauczycieli o zawodzie nauczyciela, następnie opinie o sobie w roli nauczyciela. Uwzględniono także zróżnicowanie wyrażanych opinii ze względu na płeć, staż pracy nauczycieli oraz województwo.
Nauczyciele o swoim zawodzie
To, co nauczyciele myślą o swoim zawodzie, jak postrzegają istotę tej profesji z całą pewnością nie pozostaje bez wpływu na jakość i charakter ich relacji z uczniami. Warto dodać, że sposób postrzegania swego zawodu przez samych nauczycieli jest jednym z elementów tak zwanej ukrytej pedagogii. Tabela 1. dostarcza informacji na temat tego, jak badani nauczyciele traktują wykonywany zawód, czy uważają swoją codzienną pracę za swego rodzaju pasję, sposób na życie, źródło satysfakcji, czy też wykonywana praca kojarzy się im raczej z trudnym i odpowiedzialnym zadaniem, które – co gorsza – nie cieszy się w ich odczuciu ani należytym szacunkiem społecznym, ani nie jest stosownie gratyfikowane.
Tabela 1. Opinie badanych o zawodzie nauczyciela.
Twierdzenie    N    M    SD    1    2    3    4    5
1. Nauczyciel to zawód, do którego trzeba mieć specjalne powołanie.    73    4,56    0,75    -    2 (2,7%)    5 (6,8%)    16 (21,9%)    50 (68,5%)
2. Praca nauczyciela jest niezwykle odpowiedzialna.    72    4,83    0,41    -    -    1 (1,4%)    10 (13,9%)    61 (84,7%)
3. Nauczyciel to ciężki zawód.    73    4,48    0,73    1 (1,4%)    -    4 (5,5%)    26 (35,6%)    42 (57,5%)
4. Praca nauczyciela daje dużo satysfakcji.    73    3,99    0,74    1 (1,4%)    2 (2,7%)    8 (11,0%)    48 (65,8%)    14 (19,2%)
5. W pracy nauczyciela więcej jest dobrych, niż złych stron.    72    3,97    0,93    2 (2,8%)    3 (4,2%)    11 (15,3%)    35 (48,6%)    21 (29,2%)
6. Nauczyciele w Polsce cieszą się należytym szacunkiem.    73    1,96    0,87    23 (31,5%)    36 (49,3%)    8 (11,0%)    6 (8,2%)    -
7. Nauczyciele, jako grupa zawodowa, zarabiają zdecydowanie za mało.    73    4,25    1,15    1 (1,4%)    10 (13,7%)    5 (6,8%)    11 (15,1%)    46 (63,0%)

1 – zdecydowanie nie; 2 – raczej nie; 3 – nie mam zdania; 4 – raczej tak; 5 – zdecydowanie tak
Źródło: opracowanie własne

Zdecydowana większość nauczycieli (ok. 90%) zgadza się ze stwierdzeniem, że zawód nauczyciela wymaga specjalnego powołania i jest to praca związana z dużą odpowiedzialnością. Mimo iż większość badanych przyznaje, że jest to trudny zawód, to jednocześnie stwierdza także, że daje on dużo satysfakcji i dominują w nim jednak „dobre strony”. Badani nauczyciele zauważają jednak, że ta grupa zawodowa nie cieszy się w Polsce należytym szacunkiem, a także jest niedoceniana pod względem finansowym. Uzyskane rezultaty wyraźnie korespondują z wynikami innych badań mieszczących się w nurcie tej problematyki, a przytoczonymi we wprowadzeniu.
Nauczyciele o sobie
Badanie, jak już wcześniej wspomniano, zorientowane było nie tylko na poznanie opinii nauczycieli szkół gimnazjalnych na temat wykonywanego zawodu, ale także na pozyskanie informacji dotyczących autopercepcji nauczycieli w tej roli. Twierdzenia dotyczyły różnych wymiarów roli nauczyciela – wymiaru dydaktycznego (związanego z przekazywaniem wiedzy, motywowaniem uczniów do nauki), wymiaru wychowawczego (związanego z reagowaniem na problemy uczniów) oraz oceny poziomu satysfakcji z pełnionej roli. W tabeli 2. zestawiono uzyskane odpowiedzi nauczycieli.
Tabela 2. Opinie badanych o sobie w roli nauczyciela.
Twierdzenie    N    M    SD    1    2    3    4    5
1. Jestem zadowolona/zadowolony z wykonywania zawodu nauczyciela.    72    4,50    0,61    -    1 (1,4%)    1 (1,4%)    31 (43,1%)    39 (54,2%)
2. Jestem zadowolona/zadowolony ze swojej pracy z uczniami.    73    4,34    0,61    -    -    5 (6,8%)    38 (52,1%)    30 (41,1%)
3. Mam poczucie, że przekazuję uczniom dużo wartościowej wiedzy.    69    4,42    0,55    -    -    2 (2,9%)    36 (52,2%)    31 (44,9%)
4. Kiedy naprawdę bardzo się staram, mogę dotrzeć nawet do najtrudniejszych i pozbawionych motywacji uczniów.    72    4,04    0,76    -    4 (5,6%)    7 (9,7%)    43 (59,7%)    18 (25,0%)
5. Udaje mi się skutecznie rozwiązywać problemy moich uczniów.    73    3,97    0,67    -    2 (2,7%)    11 (15,1%)    47 (64,4%)    13 (17,8%)
6. Na swoich lekcjach odnoszę sukcesy dydaktyczne z uczniami.    71    4,04    0,49    -    -    7 (9,9%)    54 (76,1%)    10 (14,1%)
7. Mam bardzo silną motywację do pracy
w zawodzie nauczyciela.    71    3,73    1,06    2 (2,8%)    10 (14,1%)    9 (12,7%)    34 (47,9%)    16 (22,5%)
8. Na początku pracy moje nastawienie do pracy w zawodzie nauczyciela było bardziej entuzjastyczne niż jest teraz.    73    3,22    1,35    3 (4,1%)    31 (42,5%)    5 (6,8%)    15 (20,5%)    19 (26,0%)
9. Planuję być nauczycielem tak długo, jak będzie to możliwe.    73    4,25    0,88    -    4 (5,5%)    9 (12,3%)    25 (34,2%)    35 (47,9%)

1 – zdecydowanie nie; 2 – raczej nie; 3 – nie mam zdania; 4 – raczej tak; 5 - zdecydowanie tak
Źródło: opracowanie własne
Badani nauczyciele szkół gimnazjalnych w zdecydowanej większości wyrażają zadowolenie ze swojej pracy i mają poczucie skuteczności dydaktyczno-wychowawczej. Uzyskane rezultaty są zbliżone do rezultatów badań nad satysfakcją z pracy nauczycieli szkół gimnazjalnych w innych krajach europejskich. W przypadku 42,5% badanych nauczycieli nastawienie do pracy w zawodzie nie uległo zmianie wraz z upływem czasu pracy. Zdecydowana większość nauczycieli planuje pracować w zawodzie tak długo, jak będzie to możliwe. Otrzymane w tej części wyniki badań są sprzeczne z kształtowanym w ostatnim czasie, szczególnie przez media, obrazem grupy zawodowej, wedle którego znajduje się ona w kryzysie i cierpi na zniechęcenie do pracy. Wręcz przeciwnie, badani nauczyciele są pełni optymizmu, wyrażają raczej poczucie spełnienia, zadowolenie i chęć dalszej pracy w tym zawodzie. Możemy w tym przypadku mówić o silnej tożsamości zawodowej, dzięki której nauczyciele są w stanie stawić czoła trudnościom, niedogodnościom związanym z warunkami pracy czy niskim społecznym uznaniem dla tego zawodu. Taka postawa pomaga prawdopodobnie nauczycielom zachować mimo wszystko pozytywną motywację do pracy.
Zróżnicowanie wyrażanych przez nauczycieli opinii ze względu na płeć i staż pracy
W celu zarejestrowania różnic w wyrażanych przez nauczycielki i nauczycieli opiniach dokonano porównania średnich przy zastosowaniu testu t - Studenta dla prób niezależnych. Natomiast w celu sprawdzenia zależności między stażem pracy badanych a wyrażanymi przez nich opiniami przeprowadzono jednoczynnikową analizę wariancji. Nauczycieli podzielono na trzy równoliczne grupy ze względu na staż pracy (1–12 lat pracy w zawodzie nauczyciela, 13–21 lat, powyżej 21 lat).
Okazało się, że wyrażane przez badanych nauczycieli opinie dotyczące zarówno zawodu nauczyciela, jak i własnej osoby w tym zawodzie są bardzo podobne u kobiet i mężczyzn (brak istotnych różnic statystycznych w tym zakresie). Nie odnotowano również istotnych statystycznie różnic w wyrażanych opiniach ze względu na staż pracy badanych nauczycieli. Takie wyniki mogą świadczyć po pierwsze o tym, że opinie dotyczące poruszanych kwestii są spójne wśród nauczycieli i nie różnicuje ich ani płeć, ani staż pracy zawodowej. Z drugiej zaś strony być może wyniki przedstawiałyby się nieco inaczej, gdyby badania zostały przeprowadzone z udziałem znacznie większej grupy nauczycieli. Jak wynika z badań Marka Smulczyka i Ludmiły Rycielskiej, zrealizowanych w grupie 1691 nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych, mężczyźni pracujący jako nauczyciele sygnalizują większe trudności w pracy z uczniami i mają gorszą opinię o swoim zawodzie niż kobiety. Niemniej jednak, jak zauważają badacze, wynik ten należy traktować z dużą dozą ostrożności ze względu na duże różnice w liczebnościach analizowanych grup wyłonionych na podstawie płci.
Zróżnicowanie wyrażanych przez nauczycieli opinii ze względu na województwo
W celu zarejestrowania różnic pomiędzy nauczycielami z województwa podkarpackiego i mazowieckiego dokonano porównania z wykorzystaniem testu U Manna-Whitneya. W tabeli zestawiono uzyskane rezultaty, uwzględniając jedynie te twierdzenia, w przypadku których odnotowano istotne statystycznie różnice.

Tabela 3. Różnice w zakresie wyrażanych opinii między nauczycielami gimnazjum z województwa podkarpackiego a nauczycielami z województwa mazowieckiego (wyniki analiz testem U Manna-Whitneya).
    Województwo    N    M    Średnia ranga    Suma rang    U Manna-Whitneya
Nauczyciele o zawodzie
Nauczyciel to ciężki zawód.    podkarpackie    46    4,28    31,60    1453,50    372,50***
    mazowieckie    27    4,81    46,20    1247,50    
Nauczyciele jako grupa zawodowa zarabiają zdecydowanie za mało.    podkarpackie    46    3,93    32,35    1488,00    407,00**
    mazowieckie    27    4,78    44,93    1213,00    
Nauczyciele o sobie
Jestem zadowolona/zadowolony ze swojej pracy z uczniami.    podkarpackie    46    4,52    42,51    1955,50    367,50***
    mazowieckie    27    4,04    27,61    745,50    
Udaje mi się skutecznie rozwiązywać problemy moich uczniów.    podkarpackie    46    4,09    40,27    1852,50    470,50*
    mazowieckie    27    3,78    31,43    848,50    
Na początku pracy moje nastawienie do pracy w zawodzie nauczyciela było bardziej entuzjastyczne niż jest teraz.    podkarpackie    46    2,96    33,11    1523,00    442,00*
    mazowieckie    27    3,67    43,63    1178,00    

*p<0.05, **p<0.01, ***p<0.001
Źródło: opracowanie własne
Istotne statystycznie różnice między nauczycielami z województwa podkarpackiego i mazowieckiego w zakresie wyrażanych przez nich opinii wystąpiły w przypadku pięciu twierdzeń. Nauczyciele z województwa mazowieckiego w większym stopniu niż nauczyciele z województwa podkarpackiego uważają, że zawód nauczyciela jest ciężki (U = 372,50; p < 0,001), a także zdecydowanie bardziej zgadzają się ze stwierdzeniem „Nauczyciele jako grupa zawodowa zarabiają zdecydowanie za mało” (U = 407,00; p < 0,01). Takie zróżnicowanie opinii w kwestii zarobków może wynikać z ogólnych warunków życia, różnych w tych dwóch województwach.
Biorąc pod uwagę twierdzenia nauczycieli dotyczące siebie w roli nauczyciela, w oparciu o rezultaty przedstawione w tabeli 3., można stwierdzić, że nauczyciele gimnazjów z województwa podkarpackiego są bardziej zadowoleni ze swojej pracy.
Uzyskane różnice są istotne i znaczące, niemniej jednak, mając na uwadze niereprezentatywny dobór próby, nie należy wysuwać zbyt daleko idących wniosków. Ponadto znaczenie może tutaj mieć także specyfika (kultura) poszczególnych szkół, w których pracują nauczyciele.
Uwagi końcowe
„Nauczyciel – pisze Krzysztof Konarzewski – to szlachetny zawód; szkoda, że nauczyciele w swej większości do niego nie dorastają. Tak w największym skrócie można oddać ideę leżącą u podstaw wszystkich bez mała wypowiedzi o tej postaci szkolnego dramatu. Nauczyciela idealizuje się i poniża zarazem. Społeczeństwo – ustami uczonych i nieuczonych – oddaje cześć abstrakcyjnej wizji nauczycielstwa, by zaraz z tym samym zapałem krytykować, napominać, ośmieszać rzeczywistych nosicieli tej roli zawodowej”.
A rola ta jest szczególnie trudna: psychologicznie złożona, niejasna, niezgodna z innymi rolami pełnionymi przez nauczyciela, wewnętrznie niespójna – warto o tym pamiętać, myśląc o nauczycielach i o ich zawodzie.
Nauczyciele gimnazjum, którzy uczestniczyli w badaniu, także mają świadomość trudności własnej roli, złożoności podejmowanych działań dydaktyczno-wychowawczych, odpowiedzialności, jaka na nich spoczywa z racji wykonywanej profesji. Co jednak optymistyczne, zdecydowana większość badanych nauczycieli deklaruje zadowolenie ze swojej pracy i poczucie dydaktyczno-wychowawczego sprawstwa.  
dr Aleksandra Tłuściak-Deliowska jest adiunktem w Instytucie Pedagogiki Akademii Pedagogiki Specjalnej
im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.
dr Urszula Dernowska jest adiunktem w Instytucie Pedagogiki Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie oraz członkiem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.